Η παραγωγική και κατ’ επέκταση η κοινωνική ανασυγκρότηση ενός τόπου δεν είναι θέμα που μπορεί να αναλυθεί σε blogs και social media. Είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα που συνδυάζει επιστημονική γνώση, πολιτικό σχεδιασμό και βούληση. Δεν γίνεται στο πόδι. Επίσης θέλω να επισημάνω εξ’ αρχής την άβολη θέση του ανθρώπου που εγκατέλειψε τον τόπο του, να φτάνει να συζητάει για την παραγωγική του ανασυγκρότηση. Και είναι άβολη γιατί ναι μεν εγώ από το εξωτερικό, ο άλλος από την Αθήνα, την Θεσσαλονίκη ή την Πάτρα, μπορούμε να βρούμε εκατό δικαιολογίες για την φυγή μας (π.χ. στο Ξηρόμερο δεν μπορούσαμε να σπουδάσουμε ή δεν μπορούσαμε να εξασκήσουμε το αντικείμενο των σπουδών μας), η πραγματικότητα όμως είναι αδήριτη. Το Ξηρόμερο μας ανάθρεψε, η γη του κι ο ιδρώτας των κατοίκων του μας σπούδασαν κι εμείς προσφέρουμε την παραγωγική μας δύναμη αλλού, την ίδια στιγμή που ο τόπος ερημώνει, τα χωράφια ρημάζουν και τα σχολεία συνεχώς υποβαθμίζονται και κλείνουν. Δεν ξέρω λοιπόν κατά πόσο δικαιούμαστε να μιλάμε. Μπορεί με το να γράφουμε και να συζητάμε για το Ξηρόμερο να προσφέρουμε κάτι. Μπορεί αυτό να είναι μια απλά ψευδαίσθηση και μια μορφή προσωπικής ψυχοθεραπείας για μας. Το σίγουρο είναι πως δεν μπορούμε να κουνάμε το δάχτυλο στους ανθρώπους που παραμένουν εκεί και φυλάττουν Θερμοπύλες.
Όπως νομίζω καταλαβαίνουμε όλοι, η παραγωγική ανασυγκρότηση προηγείται της κοινωνικής. Για να αναζωογονηθεί η κοινωνία πρέπει να κινηθεί η οικονομία, να παραχθεί προϊόν, να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας, να προσελκυσθούν εργαζόμενοι. 585 τετραγωνικά χιλιόμετρα είναι περίπου η έκταση του Ξηρομέρου και ο μόνιμος πληθυσμός του 11.500 κάτοικοι, σύμφωνα με την απογραφή του 2011. Μιλάμε για μια πυκνότητα πληθυσμού 20 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, την ίδια στιγμή που η μέση πυκνότητα του πληθυσμού στην Ελλάδα είναι 81 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο και στην Αιτωλοακαρνανία 37. Από τους δήμους του νομού μας μόνο η Αμφιλοχία, που όμως έχει διπλάσια έκταση από το Ξηρόμερο και περιλαμβάνει τα ερημωμένα χωριά του Βάλτου, έχει μικρότερη πυκνότητα πληθυσμού (15). Οι άνθρωποι λείπουν από το Ξηρόμερο και δη οι νέοι. Οι άνθρωποι που θα εργασθούν και θα φτιάξουν οικογένειες, απολαμβάνοντας μια αξιοπρεπή διαβίωση. Πόσα χρόνια έχει να γίνει γάμος στις εκκλησίες κάποιων χωριών; Μόνο κηδείες γίνονται πλέον. Τα λιγοστά σχολεία που απέμειναν συνεχώς υποβαθμίζονται σε θέσεις. Το σχολείο στο Καραϊσκάκη που συγκεντρώνει παιδιά από όλα τα γύρω χωριά δεν πρέπει να έχει πάνω από 40 παιδιά. Πολύ λογικά θα υποβαθμιστεί, θα γίνει τριθέσιο, τετραθέσιο (αν δεν έχει υποβαθμιστεί ήδη). Βασική όμως και αδιαπραγμάτευτη προϋπόθεση για να υπάρχουν άνθρωποι σε έναν τόπο είναι η εργασία.
Διαχρονικά νομίζω γίνονται τρία μεγάλα λάθη όσον αφορά τις προσπάθειες ανάπτυξης στο Ξηρόμερο, τα οποία θα μπορούσα να συνοψίσω σε τρεις φράσεις: α) περιμένοντας τους τουρίστες β) περιμένοντας τους επενδυτές γ) περιμένοντας το κράτος και την Ε.Ε. Ας τα δούμε με την σειρά.
Πρέπει κάποια στιγμή να καταλάβουμε πως το Ξηρόμερο για πολύ συγκεκριμένους λόγους (που ίσως αναλύσω σε άλλο κείμενο) δεν θα γίνει ποτέ προορισμός μαζικού τουρισμού. Το τουριστικό εισόδημα στην περιοχή μας θα είναι πάντα επικουρικό και θα αφορά ένα μικρό κομμάτι του πληθυσμού. Βεβαίως και πρέπει να αναπτύξουμε τις υποδομές μας, βεβαίως και θα πρέπει να προσελκύσουμε επισκέπτες. Αναμφίβολα η θέση και η γεωμορφία του Ξηρομέρου το καθιστούν μια πολύ καλή επιλογή για τον εσωτερικό τουρισμό καθώς και για ένα κομμάτι του ναυτικού τουρισμού. Κι αυτό δεν είναι λίγο, αλλά ο Μύτικας δεν θα γίνει ποτέ Μύκονος, ο Αστακός δεν θα γίνει ποτέ Σαντορίνη και το βελανιδοδάσος —αν και έχει μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης— δεν θα γίνει ποτέ Camino de Santiago de Compostela. Τα διάφορα συμπαθή λαογραφικά «μουσεία» που δημιουργούν στα χωριά, αναμφίβολα με πολύ αγάπη και μεράκι, διάφοροι σύλλογοι και ιδιώτες —και μπράβο τους— δεν θα γίνουν ποτέ τουριστική ατραξιόν. Ας αφήσουμε στην άκρη λοιπόν τις αυταπάτες.
Οι επενδυτές είναι ευπρόσδεκτοι αλλά δεν θα πρέπει να κάτσουμε με σταυρωμένα τα χέρια στα υδροφίλια να τους περιμένουμε, καλλιεργώντας αστικούς μύθους για πεντάστερα ξενοδοχεία, Αμερικάνους, εμίρηδες, σεΐχηδες κι ό,τι άλλο γραφικό έχουμε ακούσει και διαβάσει όλα αυτά τα χρόνια. Το ίδιο ισχύει και για το κράτος, την κεντρική κυβέρνηση, αλλά και την ευρωπαϊκή ένωση. Δεν βαρεθήκαμε τόσα χρόνια υποσχέσεις επί υποσχέσεων για έργα, και ρουσφέτια, δεν βαρεθήκαμε πυροτεχνήματα τύπου φωτοβολταϊκά; Οι αλήστου μνήμης επιδοτήσεις για να μην παράγουμε(!) τέλειωσαν. Και σε τελική ανάλυση για να πιεστεί το κράτος να δημιουργήσει υποδομές και έργα (π.χ. σύνδεση με την Ιόνια Οδό) πρέπει να υπάρχουν άνθρωποι και προϊόντα που θα τις χρησιμοποιήσουν. Χωρίς πληθυσμό και χωρίς παραγωγή δεν μπορείς να προσβλέπεις σε πολλά. Δεν μπορείς να έχεις ισχυρή θέση διεκδίκησης.
Καλό είναι βέβαια να εντοπίζεις τα προβλήματα αλλά θα πρέπει να προτείνεις ακροθιγώς και κάποιες λύσεις. Και λέω ακροθιγώς γιατί όπως είπαμε αυτά τα θέματα είναι πολύπλοκα και δεν αναλύονται σε blogs. Από την θαλπωρή του καναπέ μου θα σας πω λοιπόν μια σκέψη και πετάξτε την στα σκουπίδια. Πριν από αυτή όμως πρέπει να πω πως ο δήμος Ξηρομέρου όποιο δρόμο παραγωγικής ανασυγκρότησης κι αν ακολουθήσει, πρέπει πρώτα από όλα να βάλει σε τάξη τα του οίκου του. Τι σημαίνει αυτό; Νοικοκυριό. Οι ιχθυοκαλλιέργειες για παράδειγμα δεν μπορεί να είναι ατάκτως ερριμμένες στην παράλια ζώνη. Θα πρέπει να μαζευτούν όλες μαζί σε ένα ιχθυοκαλλιεργητικό πάρκο. Το ίδιο θα πρέπει να γίνει με τις χρήσεις γης (συγχωρέστε με, δεν ξέρω αν υπάρχει ρυθμιστικό σχέδιο—μπορεί και να υπάρχει), την τακτοποίηση των αλιευτικών σκαφών στους λιμενοβραχίονες, την διαχείριση των απορριμμάτων, τις παράνομες κι επικίνδυνες χωματερές κλπ. Νοικοκύρεμα και πάταξη των αυθαιρεσιών. Αυτό είναι το πρώτο.
Πάμε όμως στο δια ταύτα. Πεποίθησή μου είναι πως η ανάπτυξη στο Ξηρόμερο —αν έρθει— θα έρθει από την αγροτική παραγωγή, την κτηνοτροφία, την αλιεία και κατά δεύτερο λόγο από την μεταποίηση. Αυτές ήταν οι παραγωγικές «ατμομηχανές» της περιοχής μας διαχρονικά, αυτές θα είναι και στο μέλλον. Ο παγκόσμιος πληθυσμός πρέπει να τραφεί. Πάντα θα υπάρχει μια συνεχώς διευρυνόμενη αγορά για αγροτικά, κτηνοτροφικά και προϊόντα αλιείας. Δεν χρειάζεται να καταστρέψουμε τον τόπο μας με βιορευστά και τοξικά απόβλητα. Δεν χρειάζεται να γίνει το Ξηρόμερο ο σκουπιδότοπος της Ευρώπης. Χρειάζεται όμως να δουλέψουμε. Καμία σοβαρή λύση δεν θα είναι εύκολη και δεν θα έρθει ως μάννα εξ ουρανού. Τι πρέπει να γίνει λοιπόν; Θα αναφερθώ στο δικό μου το χωριό, αλλά νομίζω το ίδιο μπορεί να γίνει σε όλο το Ξηρόμερο.
Το Καραϊσκάκη και το Βασιλόπουλο —που ουσιαστικά είναι ένα χωριό και κάποια στιγμή πρέπει να συνενωθούν και διοικητικά γιατί αφενός αποτελεί αστείο, αφετέρου κέρδος μόνο θα έχουν από την συνένωση— διαθέτουν έναν κάμπο. Μικρός κάμπος μεν και με δυσκολίες στην άρδευση, ικανός όμως για να θρέψει γενεές επί γενεών μέχρι σήμερα. Κάποια στιγμή τα νεότερα χρόνια στην γη αυτή προστέθηκε και το Λεσίνι, ο λεγόμενος «βάλτος» που αρδεύεται κανονικά. Ποια είναι τα προβλήματα που εμποδίζουν την αποτελεσματική καλλιέργεια αυτής της γης και την δημιουργία ικανού παραγόμενου προϊόντος που θα φέρει και ικανό εισόδημα; Πρώτον τα αγροτεμάχια είναι μικρά και οι ιδιοκτησίες κατακερματισμένες. Άλλος έχει μισό στρέμμα εδώ, ένα στην άλλη άκρη, πέντε παραπέρα, πενήντα στο βάλτο. Το κόστος της καλλιέργειας είναι ασύμφορο. Δεύτερον πολλά χωράφια είναι παρατημένα από ανθρώπους που είτε έχουν φύγει από την περιοχή, είτε έπαψαν να τα καλλιεργούν για διάφορους λόγους. Τρίτον μιλάμε κατά κύριο λόγο για μικρούς παραγωγούς, χωρίς τα κατάλληλα μέσα παραγωγής και χωρίς την ικανότητα να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Ποιες είναι αυτές; Μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία κι ένας αυξανόμενος με γεωμετρική πρόοδο πληθυσμός που πρέπει να τραφεί. Πρέπει να παράγεις μεγάλες ποσότητες με χαμηλό κόστος για να μπορείς να είσαι ανταγωνιστικός σε διεθνές επίπεδο. Οι μέθοδοι παραγωγής πρέπει να είναι σύγχρονες και να παρακολουθείς διαρκώς τις εξελίξεις στην τεχνολογία.
Όλα αυτά τα χωράφια, όλη αυτή η γη λοιπόν, θα μπορούσε να συνενωθεί σε μια μεγάλη ενιαία καλλιεργητική έκταση υπό την σκέπη μιας επιχείρησης. Τώρα αν αυτή η επιχείρηση θα είναι λαϊκής βάσης, κοινοτική, δημοτική, συνεταιριστική είναι θέμα προς συζήτηση. Θα πρέπει προφανώς να καταρτιστεί ένα λεπτομερέστατο business plan, που θα συνοδεύεται από τις ανάλογες μελέτες και θα λύνει σημαντικά ζητήματα, όπως το από που και με ποιους όρους μπορεί να δανειοδοτηθεί μια τέτοια επιχείρηση, σε ποιες αγορές θα απευθύνεται, ποια ή ποιες καλλιέργειες θα επιλεγούν, ποια τα ανταγωνιστικά τους πλεονεκτήματα, αν θα είναι βιολογικές ή όχι, πως θα γίνει η προώθηση κλπ.
Δεν μιλάω για κολεκτιβοποίηση, ούτε για σοβιετικό μοντέλο. Σε καπιταλισμό ζούμε. Οι ιδιοκτήτες δεν θα χάσουν τις περιουσίες τους. Σε αυτούς θα συνεχίσουν να ανήκουν τα χωράφια. Θα τα παραχωρήσουν προς εκμετάλλευση στην επιχείρηση μέσω συμβολαίου και με αντάλλαγμα μέρισμα (μετοχές) σ’ αυτή για όσο καιρό συμμετέχουν. Το μέρισμα του καθενός θα είναι ανάλογο της γης που προσφέρει. Όσοι προσφέρουν και εργασία εννοείται θα αμείβονται ξεχωριστά για αυτή. Οι μέτοχοι, οι μερισματούχοι, θα μοιράζονται τα κέρδη ενώ ένα μικρό μέρος από αυτά θα επιστρέφει στην κοινότητα για κοινωφελή έργα. Με αυτό τον τρόπο, ακόμα κι αυτοί που έχουν τα χωράφια τους παρατημένα και τα διαθέτουν στην επιχείρηση, θα έχουν ένα εισόδημα. Εννοείται πως από την στιγμή που μιλάμε για ενιαία καλλιεργητική έκταση, φυσικά σύνορα μεταξύ των ιδιοκτησιών δεν θα υπάρχουν, αλλά πλέον η τεχνολογία επιτρέπει την αποτύπωση των ορίων χωρίς να χρειάζονται περιφράξεις με ακρίβεια εκατοστού. Θα υπάρχει δηλαδή σαφώς καταγεγραμμένο το τι ανήκει και σε ποιον.
Η μαζική καλλιέργεια μπορεί να φέρει και θυγατρικές, αλλά και ανεξάρτητες, μεταποιητικές και τυποποιητικές επιχειρήσεις. Και εκτός της αγροτικής παραγωγής το ίδιο μπορεί να γίνει και με την κτηνοτροφία και την αλιεία. Γιατί να υπάρχουν 50 ψαράδες σε Αστακό και Μύτικα (αμφιβάλω πολύ αν είναι τόσοι) και να μην υπάρχουν 3-4 μεγάλα συνεταιριστικά αλιευτικά ανοιχτής θαλάσσης, που θα φέρνουν ψάρι πελαγίσιο, φρέσκο κι από πίσω ίσως μια επιχείρηση διαλογής, συσκευασίας και διανομής;
Εμείς οι Έλληνες κι οι Ξηρομερίτες ειδικότερα, έχουμε μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με την ιδιοκτησία. Αδέλφια σφάζονται για τα χωράφια και οικογένειες διαλύονται. Ο καθένας θέλει την περιουσία του ακόμα κι αν την αφήνει ανεκμετάλλευτη και πληρώνει μόνο φόρους. Τα σοβαρά προβλήματα όμως απαιτούν και ριζικές λύσεις. Απαιτούν πρώτον πολύ δουλειά (αρκετά με τους εμίρηδες) και δεύτερον αλλαγή συνηθειών και νοοτροπίας. Η παραπάνω πρόταση σίγουρα θα συναντούσε σοβαρά εμπόδια και δυσκολίες. Δεν έχω αυταπάτες. Τέτοιου είδους συνεταιριστικές επιχειρήσεις έχω δει στο εξωτερικό και αποδίδουν εξαιρετικά. Σίγουρα όμως το Ξηρόμερο έχει ιδιαιτερότητες που εγώ τώρα που γράφω αυτό το κείμενο δεν μπορώ να σκεφτώ. Το διακύβευμα είναι όμως πολύ σημαντικό. Ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε. Αν δεν κάνουμε κάτι δραστικό όσον αφορά την παραγωγική εκκίνηση της περιοχής και όχι μπαλώματα, σε μερικές δεκαετίες (όχι πολλές) το Ξηρόμερο θα αποτελείται από μια έρημη ενδοχώρα με δυο υποβαθμισμένες παραθαλάσσιες πληθυσμιακές εστίες.
Γεμίσαμε την Ελλάδα με δημοσίους υπαλλήλους. Όπου κι αν πας, σε οποιαδήποτε υπηρεσία παντού στην Ελλάδα, θα συναντήσεις υπάλληλο Ξηρομερίτη. Φτάνει. O τόπος μας θα πάει μπροστά με σύγχρονους αγρότες, κτηνοτρόφους και ψαράδες. Όχι με γκαρσόνια και δημοσίους υπαλλήλους.
—Δραγαμεστινός
(dragamestinos@gmail.com)
Υ.Γ. Βεβαίως μαζί με την προτεινόμενη λύση μπορεί να υπάρξει παράλληλα και η μικρή οικογενειακή επιχείρηση που θα παράγει και θα συσκευάζει λάδι, μέλι, αρωματικά φυτά, ζαρζαβατικά κλπ. Αυτά όμως θα λειτουργούν σαν ένα συμπληρωματικό εισόδημα. Δεν μπορούν να δώσουν δυναμική ώθηση στην οικονομία του τόπου.